Oct 28, 2008

One Year Anniversary of ZOLENGTHE Mobile News

Amun : Editor’s Residence, Munirka
Ani & Ahun : 27th Oct 2008, 06.30PM

SMSGupShup.Com tungtawn a Zo suonte kithuzahna (microblogging), ZOLENGTHE – Connecting the Zo people Pu T. Zamlunmang Zou in October 27, 2007 a anapat khiet, kum khat chin lopna thupitah a zah in um. Mipi 100 lam peikhawm in inn dim phit phet in kikhopna kinei hi.

Pu Ginsanglian, Secretary, ZSP Delhi in hun kituuptah in kem a, HUMCARE Ministry enkoltu, Evan. Totong Haokip in Pasian kungah hun latna nei hi.

Pu T. Zamlunmang Zou @ Pu Zolengthe in mipi ngainatah a peikhawm te vaidawn thugenna nei in VVIP te pulahna zong nei hi. VVIP te ahileh:

Pu Haumuanlun Samte, Editor, ZogamThuthang
Pu Ngamkholen, Editor, PupaTimes
Pu Mangzamuan, Editor, KhalvontawiInfo
Pu Hausienmuan, Editor, Zouheisa

Tam teng zaw in ZOLENGTHE ana pat khietdan taangpi tam anei abang in gen hi.

ZOLENGTHE - Connecting the Zo people" chi thupi a nei in niingkum apat tuni dong in Zo nampi sungah ahithei tan in thuthang leh siemsinna lam hi'n sepna suina lam hitaleh I nam sunga bawlsiet a umte ban ah dihlou tah a nasepnate awareness ana ki bawl zing hi. Zo suonte sunga Mobile tungtawn a news hawmza dan pandohtu ahiban ah ama panpina toh tuni chieng in mobile news tampi um theita hi.

Adieh in Zo kam zang ka pienpi chin-le-tuoite leh ka nam sunga di'n bang ka bawl thei a um ei chi bangma siemna leh chitna neisih ma leng zong kana sui zing hi. Alaw ching tahpi umlou in, gen ta maimai lei... TONGSHANN monthly magazine kana pandoh a tuochi'n michin in hoi sachietna pi'n Zou nam sunga lailam ngainatna leh ngaisahna a tawm man in guitung zoulou in aki dinkhawl vawtta hi. Jaat tawmte ading in market neu a, bangma ki toudel joulou in um zing hi.


Delhi ah 2004 in ka tung tou a, tuonia pat Delhi apat in ka bawlthei bang a um ei chi ka na khuot zing hi.

Ni khat September 24, 2007 in internet a lut in google.com ah FREE SMS TO HUGE NUMBER OF PEOPLE chi'a ka sui leh free sms chi tampi hing kitung doh leilui sam hi. Aban ban a en dit det in ka ban bawl a, ka ki register suoh kei hi. Zo suon sung ah kei sanga email/net account tam nei zaw di koima um di'n ka gingta sih hi. Internet tungtawn a ka nam adi'a ka bawl thei bang a um ei chi'a sui sui kahi zaw hi.

Ka dei bang bangma mudoh lou kahi man in hun tomkhat ka kholsan kiata hi. November hing hitou in nikhat Pu Haulienkap in Hmar ten zong SMS tungtawn a news kithot theina nei uh hive aw, chi'n ahing thei sah hi. Kei zong tuoni'a pat kipan kia in sui thei suimaw a ka sui leh atawpna ah www.smsgupshup.com, tuni'a i zahpen uh ka suidoh ta hi.



Ka suidoh toh kiton in 'Hmar' chi'n gupshup ah ka sui kia leu leu a 'SinlengNews' chi ka suidohta hi. A sil umdan te hoitah a study ka bawl sung in kalkhat bang ang lutta. Tuachi'n October 27, 2007 ni'n Delhi a umte number khen khat guong in news ka hing thot leh peithei ahiman in kipana lienpi toh 'Ohaw' chi'n "The Herbinger, Connecting the Zo people" chi a thupi di'n setting ka hing bawlpanta hi. Amin masapen ahileh ZOKUOM ahi a, Pu Haulienkap in ZOKUOM sang in ZOLENGTHE hisah zaw in achiman in ke'n zong ka ngaisut leh nal kasa a group min di'n ZOLENGTHE chi'n November 27, 2007 ni'n akikhelkia hi.

Tuahunlai in zong all India a kibawl thei ahilam ka theinai dawi si hi. Delhi leh akimvel a Zou umteng kithuzah tuona in kizang tou zel hi. Hinanleh all India hitheidi ahi chi gintatna toh nita khat December 27, 2007 nita in internet ah naikal 4 zen tou in ka try charchar hi. Gmail a kaki chat pi Moreh te, Mumbai a um Nh. Teresa Zou toh kaki chat lai un, a mobile number ka ngen a, aman chuh zi neisa kahizieh in ahing pe nuom paisih hi (he he he!), hinanleh ka silbawl sawm ka gen phet in ahing pia a, tuochi'n a number add in message ka thot leh hing tung achiman in, ka lung anuom mama ta hi.

*Nh. Teresa Zou is the first to receive ZOLENGTHE outside Delhi and NCR. (Tangval te'n a number nget thei. Heheheee!)

Tuoni'a pat in All India a number ka thei teng message thot in a join didan te bang hil zel in, abawl theiloute invite bawl tha in tuni chieng aki tungtouta hi.

India sunga Zo suonte lah a microblogging/Mobile News nei masapen SinlengNews (started in 2005, hinanleh 2005 a smsgupshup.com um nailou, bang ana zah adiei kithei lou, ama'n agenna ah 2005 apat kapat hita chuh chiiiiiii!??) ahi'a anina (2nd) ahileh ZOLENGTHE ahi. Tuni chieng in ZOLENGTHE instruction na nei ah namchin in i neita uhi.

ZOLENGTHE hing um apat in i nam sungah ki chimatna leh innlam thu a milip in i theinuom uh i khutdawn a sim thei in hing umta hi.

Innlam peina:

Tam teng ban ah tutung Lamka a ZSP Golden Jubilee mang dia avapeina mipite’n ana thupi bawldan uh, ZOLENGTHE pataathuoi leh phatuom asah dan uleh ZSP Miss Contestant te nasan in khovel a amingaisang pen te lah ua pangkha ahidan gen in Pasian thupina pie hi. Tam bang a Zo mipite’n phatuom asah uh ahiman in a lawm leh guol, a editorpi te lungkelou a chitahna toh Zo mite kankhawm zing diing in hasot thug en hi.

Speech:

Pu Haumuanlun Samte,
Editor, ZOGAMTHUTHANG

Pu Zamlunmang @ Pu Zolengthe in hichibang SMS News anapat na tungah a Credit (Pahtawina) saangpen kape masa ahi. Pu Zolengthe hi mifel leh Zo mipite a diing a Celebrity khat in ka ngai hi. Ka mi ngatnat leh ngaisang te khat zong ahi. Pi Irene Tungnung @ Pi Zolengthe zong full support ana pie zing man in ka patah mama hi. Tulai mi buoi chiet, News Paper a tawn a sim suo diindeen koima um nawn lou, mobile news tungtawn a straight to the point I bawl pen phatuam mama ahi. Khatvei teng houchik abang na a, Pu Zolengthe in innlam apeina ZOLENGTHE zieh a asiltua te a gen chieng in thathaw bang a um thethut jel hi. Lawkna bangma umlou hinapi hichituh a kibuoipi chi khawng I ngaituah chieng in khatvei teng bang thasiet chang bang a um jel sam hi. Ka roommate in bang, nang a diing a phattuomna bangmah um lou, mipite gensiet leh pahtak na lawh maimai hing chi jel hi. Adihna chieng zong um in ka thei hi. Abang teng hileh Pu ZOLENGTHE kapahtakna lienpen pie in ka hun ka jou ding chi’n a hun jou hi.

Speech:

Pu Ngamkholen,
Editor, PUPATIMES

Hiche to bang a eimite kithuzahna hin theja masa pen Pu ZOLENGTHE hi thupi kasa’n pahchanna thupipen ka pen ahi. Eimi lah a eima pao in Mobile News I nei chiet uvin, eima pao in iki nei cheh uve. Hizong leh Pu ZOLENGTHE in bawl hoikasa pen in ahe. Kei zong hi ZOLENGTHE tungtawn a PupaTime kana pat doh ahi hi. ZOLENGTHE um lou hileh hitobang kithuzahna ana ki theikha nailou di ahi zieh in kipa um kasa hi. Lamka lang a eimite Media plateform dia English News paper khat zong patdoh theina diing in News sai haw kana houpi ji’n, I pankhawm uh ngai in ka thei hi. Eimi news English a I nei lou uleh Manipur hin a pulang hileh I thu koiman ahin hetpi lou ahi tai. Ka thuchaina din Pu ZOLENGTHE leh Pi ZOLENGTHE ka pahchanna ka pe kiit ne.

Speech:

Pu Hausienmuan
Editor, ZOUHEISA

Internet leh mobile tungtawn a I nam tawi sang pen khu Pu Zamlunmang ahi. Ka thanuomna, Hobby dan a Zouheisa pen kanapat ahia, tam zong khu Pu ZOLENGTHE apat ka theidah ahi. Microblogging bawl teng in “Zodawn a gam ningkawi leh koima kuugah kikou joulou, I mipite aw a zah hi thei chiet leh chi ka dei hi” Zou sunga internet tungtawn a I khodah theina diing hing pan Pu Zamlunmang pen pataat huoi kasa mama hi. Aman ahileh tun internet site hi’n, blog hitaleh 20 lam bang a nei ta hi. Zou nam toh kisai a internet lam gen di hitalei Pu Zamlunmang silbawl pen 80% pha phiel ding in ka gingta hi. UZO ten tam asilhoi bawl a thei pi ua, pahtawina apieh uh bang dei huoi kasa hi.

Speech:

Pu Mangzamuan
Editor, KHALVONTAWIINFO

Mobile news toh kisai a credit teng Pu ZOLENGTHE kapia ahi. Kei silbawl KHALVONTAWIINFO pen Thangkhal ham a kibawl ahi. Zodawn a umte International hi’n National lam hitaleh tulai update zing poimaw china toh ana kibawl ahi. SMS News bawl pen credit teng toh minsietna teng toh a kipawkhawm leetluut ahi.

Tuhpah Sietna:

VVIP te thugen zaw in Nh. Cicily Tungnung in ka bawl thei sun chi’n Pu ZOLENGTHE lutang ah TUHPA leh ribbon san sietna leh gahsahna bawl hi.

Speech:

Pu Haulienkap
Chairman, ZCF Delhi

Asepga Pu ZOLENGTHE in amu ahia, Pu ZOLENGTHE nasepte sum leh pai a lei ding hileh leizaw guol ahisih hi. Tua leh Pi ZOLENGTHE zong kapataat mama hi. Noute jal a igam angki revive kia ding ka lam en hi.

Speech:

Rev. GK Samte
Pastor, ZCF Delhi

ZOLENGTHE tungtawn a mi tampi’n khanlohna leh vision muhna anei ding uh ka gingta hi. Pasian in Pu ZOLENGTHE pilna, siemna leh dam theina toh phungvuh ta hen. ZOLENGTHE hing um tungtawn a I nam sung ki naisem leh ki mu peilet sem in ka thei hi. Ummun a news hing simsah leh akin theilam akithuja theina ZOLENGTHE pen thupi kasa mamahi.

Thumsahna:

Tam teng zaw in Pastor Rev. GK Samte inZOLENGTHE, ZOGAMTHUTHANG, PUPATIMES, KHALVONTAWIINFO leh ZOUHEISA editor te thumsahna nei hi.

Pi ZOLENGTHE @ Irene Tungnung in nuomthu tutna nei a tua zaw in Pu Khupminthang in thumna toh hunkhana nei hi.

Mipi peikhawm teng in limtah leh kipatah in annkuong sawkhawmna kinei a, kikhen ahita hi.

SEE ALL THE FOTOS HERE

Recording

T. Thangminlien
Secy. Zou Organisation Delhi

Oct 25, 2008

Miss ZSP Golden Jubilee toh houlimna

Pu Zamlunmang, Admin., Zolengthe.Net in Miss ZSP Golden Jubilee Nh. Grace Mangngailun, D/o Pu Ginsuankhai leh Pi Enzaching, (Chief of Tuining) houlimpi na dated; 17/10/08 in Golden Girl teenna in Rengkai Bus Parking ah vanei a, ahoulimna te uh inam adding leh sangnaupang te ading a poimaw leh phatuam ding a thei ahizieh in hing kisua khia hi.

Miss ZSP Golden Jubilee achinna di’a thudoh leh adawn butna tam anei a bang ahi.

Dohna: Zou nam sunga kivaihawmna hoinasah leh hoilou nasah hing gen in.
Dawnna: Zou nam sunga kivaihawmna hoi ka sah ahileh mipi atamzawte deina banga vaihawm a I tawn khawm valiei chieng un hoi kasa hi. Hoilou kasha ahileh mipite aw jalou a, lamkai khat leh ni in amau thu thu a I nam sung vai a’ng hawm chieng un hoi kasa sih hi.


Bio-data

Name: Grace Mangngailun
Date of Birth: June 22, 199....
Father's Name: Pu Ginsuonkhai, Chief of Tuining Village
Mother's Name: Pi Engzaching
Birth Place: Lamka
Present address: Rengkai Bus Parking, Churachandpur
Permanent Address: Tuining, Churachandpur
Qualification: 10+2
Height: 5'5"
Weight: 55kgs
Aim in life: To be a great model.
Educational records:
Class Nursery - Class X, St. Mary high School, Lamka
Unao: Numei 3 leh pasal 1.

ZOLENGTHE = ZLT
Miss ZSP Golden Jubilee = MISS


ZLT: Miss ZSP Golden Jubilee aw, Zolengthe leh Zokuomthawn site min in houlimna nei lei chi kahi, na man ei mah?
MISS: Aw, na chi dan dan hita ven.

ZLT: ZSP Golden Jubilee nop nasa nai le?
MISS: Nop chi di ma hi ven. ZSP Conference Kaman a khat veina ahiman in adangte bang chituh a nuom e chi ka thei seng sihi. Hinanleh tutung Golden Jubilee pen nuom sa mama ing.

ZLT: Miss ZSP Golden Jubilee chia na min a’ng kipuongdoh laitah in bang na gel doh ei?
MISS: Pasian in ka thumna ang dawn ahi chi ka gel doh hi.

ZLT: Miss ZSP Golden Jubilee mang lukhuh khuhsah a um ding in na ki gingta mawng ei le?
MISS: Ki gingta thou, ta lou thou.

ZLT: A chileh Miss ZSP Golden Jubilee pen nangma thanuom man a tel nahi e?
MISS: Keima thanuomna tellou, I lamkai ten a’ng chielna bang uleh ka nu leh ka pa’n ang phasah ban uah ZSP vaiguon alawchinna ding deina toh tel kahi.

ZLT: Tutung ZSP Golden Jubilee tungtawn in etton tah um in na thei ei? A um leh bang pen a diei?
MISS: Etton tah tampi um in ka thei hi. Adieh in Jubilee Chairman, Pu Ginsuonhau I nam a dia a kiphalna pen michin in nei ding in hoi kasa hi. UZO, ZYO leh ZSP pangkhawm a pan I lahnate uh thupi kasa hi. Jubilee Celebration Committee te bang ha 5 masang vel apat buoi uh hita, hinanleh ka gim, ka tawl chilou in khapet in akipei zing uhi. I nam ngainatna toh India mun tuom tuom apat ZSP Golden Jubilee mang diinga hing kuonte bang etton tah kasa hi. Tualeh I nampi UZO President Pu Hangkhanpao in Jubilee suong atuo ban ah outside Manipur apat ZSP khawmpi mang diinga hing kuon teng lamman apiasah bang thupi kasa hi.

ZLT: Ki dong ta maimai lei, lawm/ngaizawng na nei tai?
MISS: Sehsuh teh… nei nai lou, a awng nalai… (nui zaizai)

ZLT: Hoi eh! Achileh bang chibang pasal na dei ei?
MISS: iiiiiiii….. ka nu leh ka pa hing deisah dan dan ka dei dan himai.

ZLT: Zougam chilei I Zou sunga sietna hing kipatna azieh bang hidin na gingta ei?
MISS: Inn sunga ki thuhilna leh maitam a tam lou zieh hi ding in ka gingta hi. Tuaban ah hun awl kihau thei seng in, bawl ding theilou man a sietna vakibawl kha hi ding in ka gingta hi.

ZLT: Maban ah bang lam pang bawl na sawm deu ei le?
MISS: Thanuomna pen um sim leiluina, hinanleh na’ng advice na bang in Air Hostess lampang ki bawl leh ka ut deu hi.

ZLT: I nam sungah koi na ngaisang pen ei? Bang zieh in?
MISS: Pu ZOLENGTHE ma ngaisang pen ing. Azieh ahileh ZOLENGTHE tungtawn a Zou nam pumpi genta lou, Zomi nam pumpi kithujahna khat ahiman in. India mai hilou nalai, khovel pumpi a thu leh la kizana um sun ahiman in.

ZLT: Zou sangnaupang pawlpi kungah bang thuha na nei nuom ei?
MISS: I laisimna leh I bawl tapou a guntu leh kukal tah a pang chieta, I nampi kinepna I hi pen mang hillou ding in ka vaiha nuom hi.

ZLT: Lungdam e leh, hitan in jou phot vai aw le….
MISS: Kipa huoi chi di hi mai maw. Kipa ing e leh.

ZLT: Damvai.
MISS: Dam vai le.

Oct 11, 2008

India a Singtang mite | Scheduled Tribes in Inda

India kivaihawmna danbupi Article 366(25) leh 342 na in India a singtangmi (ST) chia apomte ahileh pienken apat singtangmi (ST) hipailou in India President in suoi kai ngawta tamte ST ah um thei achite pen singtangmi (ST) hi thei pan hi.

Lokur Committee kichi in ST a koite um theidi chia ana suilai un, ta anei ate pen ST chia minvaw theite ahi uh chin comment ana pie hi.

(a). Tanglai ngeina zom zingte (Primitive Traits).
(b). A tuom vilvel a tawndan khandan ngeina nei (Distinctive culture).
(c). Zapi toh kimaituo ngamlou (Shyness of contact with the community at large).
(d). Tenna gam pam pawt deute (Geographical isolation).
(e). Tendan khosahdan leh sum-le-pai dinmun a khangtouloute (Social & economic backwardness).

Singtangmite kitheza dan

Kum 2001 India pumpi kisimpina (1991-2001) dungjui in Scheduled Tribe missing ahileh 8.43 crore pha a, India missing pumpi toh tekah in 24.45% kipha hi. Tam 8,43 cr lah ah se li suo se thum ahileh Madhya Pradesh, Chhattisgarh, Maharastra, Orissa, Jharkhan leh Gujarat ah um hi.
Schedule Tribe ten ihi leh India gam pumpi 15% (gam se za lah a se 15 huopin ki teeng hi). Tam gamte ahileh phaijang gam, singtang gam leh mihing hisamlou gari tunphalouna mun ngen ahi.

Schedule Tribe lah azong a tribe diah zaat 75 ath um suh nalai hi. Tuote ahileh Pupa ngeina changkang lou tah a tawnte (Premitive Tribal Group-PTG) kichi a, tam anei abang in ki chiemte hi.

a). Janglou bawldan tulai vaitoh ki mat khaloute.
b). Akiemsuh ahilou leh aching mihingte.
c). Laisimna lam toh kisai khaloute.
d). Ne-le-dawn di zong nei zou lou khopa zawngte.


State leh UT a STte ki theza dan

State % of ST population in State/UTs to the total ST polulation of the country

Madhya Pradesh 14.51
Maharastra 10.17
Orissa 9.66
Gujarat 8.87
Rajasthan 8.42
Jharkhand 8.40
Chhattisgarh 7.85
Andhra Pradesh 5.96
West Bengal 5.23
Karnataka 4.11
Assam 3.92
Meghalaya 2.36
Nagaland 2.10
Jammu and Kashmir 1.31
Tripura 1.18
Mizoram 1.00
Bihar 0.90
Manipur 0.88
Arunachal Pradesh 0.84
Tamil Nadu 0.77
Kerala 0.43
Uttranchal 0.30
Himachal Pradesh 0.29
Dadra & Nagar Haveli 0.16
Sikkim 0.13
Uttar Pradesh 0.13

Schhedule Tribe piching deute

India gam pumpi ah Schedule Tribe missing tam deu 700 valtah um chin India danbupi Article 342 na in chiemte hi. Tam ST tamna pen state ahileh Orissa hi a, tuonah tribe 62 um hi. ST umlouna state ahileh Haryana, Punjab, Delhi, Pondicherry leh Chandigarh meimei ahi.

2001 India Census dungjuia Manipur ST

Kum 2001 India kisimpina dungjui in Manipur pumpi ah missing 2,166,788 um hi. Tuateng lah a 741,141 te Scheduled Tribes (STs) ahi, State mising toh teka in 34.2 per cent pha hi. 1991-2001 sungin Manipur ah ST 17.2 in khang hi. Tuni tan in Maniur ah ST chia chiemte zaat 29 um hi.

Mising Phaza

Manipur A ST teng lah a Thadou missing 182,594 pha in ST teng lah ah 24.6% pha hi. Azom ah Tangkhul -146,075 (19.7%), Kabui-82,386 (11.1%), Paite-49,271 (6.6%), Hmar-42,933 (5.8%), Kacha Naga-42,013 (5.7%), leh Vaiphei-38,267 (5.2%). Zaat lien dang khenkhat ahileh Maring-23,238 (3.1%), Anal-21,242 (2.9%), Zou-20,567 (2.8%), Mizo (Lushai) tribes-15,164(2.0%), Kom -14,602 (2.0%), & Simte - 11,065 (1.5%). Zaat dang teng ahileh zaat tawm, 10,000 nei lang ahi uhi.


Manipur ST te I hi leh 95.3% zodawn ah ki khosa a, 4.7% I hi leh phaijang ah ki khosa hi. ST lah a zaat khenkhat Kacha Naga (99%), Anal (98.5%), Maring (98.2%), and Simte (98.1%) te ahileh (98-99%) kikal diing vel phaigam ah ateeng uhi.

Ukhrul, Tamenglong, Churachandpur, and Chandel te ahileh singtangmi districts 90% STte tenna ahi.

District ST missing um dan

Ukhrul - 95.5%, Tamenglong - 95.4%, Churachandpur - 93.2%, Chandel - 91.9%, Senapati -78.5%, Imphal East - 6.3%, Imphal West - 4.8%, Bishnupur - 2.9%, Thoubal - 1.2%.

Laisimna Lam ah

Manipur a Scheduled Tribe pumpi sungah 65.9% in laisimthei/gielthei (literacy), Numei laigielthei/simthei teng 14.7 per cent pha a, pasal ahileh 73.2 per cent pha hi.

ST teng lah ah Hmar lah ah 79.8 per cent in lai simthei/gielthei ua, atampen in pang uhi, azom ah Paite (79%), Any Mizo (Lushai) tribes (74%), Anal (73.9%), tualeh Tangkhul (72.7%). Zou (61.6%; Pasal -70.2%, numei - 53.0%).

India kivaihawmna toh kisai a ST te hamphatna

India danbupi nei ah St te diinga thukhaam nempi um hi. Tualah a theituah themkhatte:

Zapi/Mi nam toh kisai ah (Social)

1. Dan nuoi a michin kikim chiet (Article 14).
2. Laisimna leh khotaang hinkhuo a mi nuodelte adia deisahna tuom bawlpieh di [Article 15(4)].
3. Nasepna hi’n nnasep tanvou hitaleh zumpi khat poupou a midangte toh kibang a koina (Article 16).
4. Zaat ngiemte, midangte banga laisimna lam a dawdohloute adia nasepna toh kisai a bikhietsah [ Article 16(4)].
5. Nasepna sepmun kaisangna midangte toh kibahna [Article 16(4A)].
6. Bitna ding leh khantouna diing toh kisai a National Commission for ST guon di [Article 338 A; 339 (1); Article 340].
7. Koite ST a koite koilou di chi khentel dia Commission koi zing di (Article 342).

Sum-le-pai, ne-le-ta suina lam toh kisai (Economic):

1. ST leh Sc zaatte sum-le- pai, ne-le-ta suina lam leh khotaang hinkhuo lam a dan bangtah a etkol ahi diing. (Article 46).
2. ST zaatten aluo mun leh muolte dopkaangna di’a India Consolidated Fund apat Grants-in-Aid um sah ding. [Article(1)].

Kumpi kivaihawmna lam ah

1. Assam, Meghalaya, Tripura leh Mizoram chilou zaatte tenna state dangte ah Fifth Schedule dungjui in Special Provision zah ahiding hi. Atung a state ki genkhalou muna zaatte tenna munte ah kumtawp chiengin zaatte tenna munte a solkal in anasepnateng State Governor in India President kungah thutut abawl jel ding hi. [Article 277(1)].
2. Sixth Schedule a Special Provision dungjui in zaatte tenna, Assam, Meghalaya, Tripura leh Mizoram statete ah AutonomousDistrict leh Autonomous Regions tuoban ah District Councils (MDC ichi uh), Autonomous Councils leh Regional Councils koi ahizel ding hi [Article 244(2)].
3. India inpi (The house of people - Parliament) ah SC leh ST te adiing in panmun bikhiet (Seat reservation) ahi zel ding (Article 330).
4. State Assembly chinah SC leh ST te a diingin panmun bikhiet ahi ding (Article 332).
5. Panchayat chin ah zong SC leh ST adin panmun bikhiet ahi (243D) .

Scheduled Areas (Sixth Scheduled)

India Danbupi Article 224(2) na in Assam, Meghalaya, Tripura leh Mizoram te ahileh zaatte gam (tribal area) chi in District or Regional Autonomous Council chin koi hi. Tam council in legislative, judicial leh executive power lienpi aki nei chiet uhi.

Fifth Schedule Area chia puona a um theina dan umte:

1. Zaat (tribal) missing tamdan toh kisai in. (Preponderance)
2. A gam abil a umdan leh a letdan toh kisai in. (compactness & reasonable size)
3. Vaihawmna tohkisai a mani keenga ding theidi ahina toh kisai, leh
4. Akiim apaam toh sum-le-pai dinmun a akikhiet seng leh. Chite ahi.

Schedule Area tup leh ahamphatnate

Schedule Area ahi chiengin zaatte diinga bitna leh muna dingtoh kisai in mun dangte toh kibanglou hamphatna a um hi.

a). Schedule Area ah State Governor in tam anei ate ah thuneina anei hi.
i). Zaatte(tribals) apat gam lasah/lapieh akhap bitbet hi.
ii).Zaatte kuungah sum-le-pai leitawisahna/lut-le-pawt dan a enkai hi.

b). Governor in tuabang gamte ah a gam mipite deina bang in Parliament Act hin State vaihawmnate hitaleh a khatan in ahei lamdang thei hi.

c). Governor in tuabang gamte kivaihawmna leh bangteng hitaleh President in a nget dungjui in report ape zel dinga, tuachi deuleh chia ngaidan asungte ahileh tuabang gam umkhana state govt in alou theilou in a ngaisun ding uhi.

d). Schedule Area umnate ah Tribes Advisory Councils (TAC) phu ahi ding hi. TAC ahileh member 22 sanga tamzaw lou di chi ahi. Tam TAC member pen State Legislative Assembly a member te lah ¾ ahi ding ahi. TAC nasep ding ahileh schedule area sunga nasep leh khantouna ding toh kisai a State Govt. lampi kawmu tu ding ahi.

Schedule Area leh ST Commission

India kumpi in zaatte angngaisah man in Schedule Area leh ST Commission chin India danbupi Article 339(1) na ah 1960 kum in Dhebar Commission chi ana phutdoh hi. Tubangma in July 18, 2002 nin a nina din ex-MP Shri Dileep Singh Bhuria Chairman hina nuoi ah Commission ana bawlkia hi. Tam coimmission nina ten 16.7.2004 nin ST toh kisai a bawl dia hoi asahte President kuungah ana submitta hi.

Sixth Schedule

India danbupi Article 244 na nuoi ah Sixth Schedule kichi Assam, Meghalaya, Mizoram leh Tripura gamte a zaatte toh kisai kivaihawmna diing siemdoh in ana um hi.

Tam 6th Schedule dungjui a atung a state kigente sunga tribal khenkhat District Council a kivaihawmte Parts I, II, IIA & III in kikhen dit det nalai hi.

Part I

1.The North Cachar Hills District
2. The Karbi-Anglong District
3. The Bodo Land Territorial Area District

Part II

1.Khasi Hills District
2.Jaintia Hills District
3. The Garo Hills District

[Part IIA]

Tripura Tribal Areas District

Part III

1.The Chakma District
2.The Mara District
3.The Lai District

Tam District council te ahileh Governor phalna/theipina tungtawn in tam anei ate ah thuneina nei uhi.

Sanginn (Primary schools), zatouinn (dispensaries), vanzuohna (markets), Gankhawina (cattle ponds), mipi lamzawtna (ferries), ngakhawina (fisheries), lamlien (roads), road transport and tuine( water-ways).

North Cachar Hills leh Karbi Anglong Autonomous Councils tegel adangte banglou in thuneina chituom deu bawlsah in um nalai uhi. Tamna kiguolte ah ama un pha sah bang Civil Procedure Code and Criminal Procedure Code zangin dan kibawl thei uhi. Tuate ahileh - Secondary education, (lou bawlna) agriculture, (bitna leh muonna) social security leh (zapi nehsuina) social insurance, (damtheina) public health & siengthouna (sanitation), tuiloubawlna (minor irrigation) leh adang tampi um hi.

ST-te adia India solkal in Laizilna lam toh kisai a hamphatna aguonpieh khenkhat:

01. Laizil numei naupang leh Pasal adie hostel apoimaw bang a bawl sah ding.
02. Tribal sub-plan area kichina munte a Ashram School hon ding. Tam pen ahileh gari zong tung lou, mei zong tung louna mun, singtang kawtawng lah vel a siemzilna munte ahi.
03. Literacy Educational Complexes kichi Low Literacy Pockets (lai sim thei chang chang singtangmite umna) mun a numeite adia hamphatna ahi.
04. Post Matric Scholarship, Book Banks and Upgradation of Merit achileh India solkal in laisiem thei deu a chawmta asahte direct a achawm ahi.
05. National Overseas Scholarship Scheme for Higher Studies Abroad chi khat um kia leuleu. Ta pen ahileh asiem tungtuong, apoimaw dan zil a gamtuom tanpha a zilsah ding deina leh hamphat hing kipia ahi.
06. Rajiv Gandhi National Fellowship (RGNF) ahileh M.Phil leh Ph.D tan tungtou a mani ki chawmjouloute chawmna dia hamphatna ahi.
07. Vocational Training in Tribal Areas ahikia leh singtang gam a um, lailah siem khollou, hinanleh mani kitoudel theina ding deina vaiguon ahi.

Tam a tunga hamphatna te ahileh sai siem in deljui poulei eima sunga zong um thei sil ngen ahi.

Programmes for Support to Tribal Cooperative Marketing Development Federation of India Ltd. and Corporations

Tam a tung a vaiguon pen hoitah in zuijou lei singtang gam apat in zong khutsiem silbawl, louma pieng, singtang apat piengdoh silte India pumpi zelsuo a zuokawi theina vaiguon ahi. Tam toh kisai a nasep kizop theina umte ahileh:

Tribal Co-operative Marketing Development Federation of India Ltd. (TRIFED)

Tampen ahileh 1987 a India Govt in India pumpi a singtangmite louma piengkhete zuotheina ding leh akibang van man aluong theina ding deina toh ana phuonkhiet uh ahi. TRIFED in kum teng in India khopi mun tuom tuom ah singtanggam apat piengte pulahna leh zuona vaiguon sai zing uhi.

The National Scheduled Tribes Finance and Development Corporations (NSTFDC)

Ta atung a vaiguon in a tuppipen ahileh:

1. ST mi khat in nna hoitah a asep a, alouma apat kinepna pieng ding dinmun ahileh India solkal in kithuopina sum ape thei ding hi.
2. ST te apoimaw leh kuul banga loubawlna leh haisi singnou chiinna lamtoh kisai a tosot ding.
3.

Tam zong zaw hi deh deh ta!!!!!!

ZOGAM TUNDING KIA NA DIING IN

Zodawn leh Zogam ah guolzawlna kiphumgu ahilam I phaw phaban naisih uh chilei I chikhiel lawm lawm sih diing hi. Zogam tunding kia na di’n sil ahidiing bang a dingsa, I motlawm zieh leh unau laiguizom ki engsietna ziehin siemtha kia ngai gen in I koita uhi. I khahlaw hah man uh aga lou ihi lenlon uhi. Koi imawsah in koi kuungah iki phin in zong eima suhkhiel ahi chi amasa pen a kiphaw angai hi. Lamka a ham-le-pau buoina umsih henlen hileh, tu I dinmun khellam ah I um thamta diing uhi.

Khantouna I chi bang hi a, bang lam a khantou ngai ahiei? Khantouna kichi kituona leh ki itna umlou in khantouna um thei lou hi. Amasa pen in Zo suonte ki itt leh ki ngaidam tuo apoimaw hi. Koi khatvei lamhang tuonkhiellou a um diei chi ahi man in. Khantouna di’a poimaw ahileh ne-le-ta lam a kihingchinna (food security), damtheina leh siengthouna (health & sanitation), sep-le-bawl lam a kidemna (competition in hardworking), ahoilang sanga kitai demna (competing in any opportunity), kithuzahtuona (communication), kikawmtuona (transportation), pu-le-pa tawndan kepbitna (preservation of culture) leh adang dang tampi a um hi. Tamte ahileh apoimaw pen apat chi hisese lou in, Zogam khantouna di’a poimawte ahi.

Kithuzahtuona & Kikawmtuona:

Khovel khanthu ah zong khantouna di’a poimaw pen khu lamlien kikawmtuona ahi. Kikawmtuona ahileh tuitung, huikhuo, rail chi chituomtuom um hi. Zogam a I neisun uh Lamlian ahi, hinanleh lamlian hoi diing pen van a hapi I dei utoh kibang ahinalai hi. India gam dung-le-vai a lamlien siel diing thu a mi abuoi lai un, Zogam ah Tipaimuk Lampi, Lamka apat Mizoram km 300 vel a sau diing zong I manglam abang nalai hi. Gam dangte ah lamlien panga tengte adiing in hindan bawl anop in damthei ahuoi hi. Hinaleh Zogam a lamlien panga teengte ahileh Zogam powder ziehin natna chituomtuom in atuom zel hi. Lamlien ahoilou chiengin kithuzahna leh loubawlna lamtan pha khoikha a lam tuom tuom ah nawngkaina lienpi tun hi. Government apat lah sum tampipi lamlien bawlna dia piakhiet a um, hinanleh hoilam sanga sietlam manaw rengmai. Tuo ahiman in Zomite’n I bawl thei sun uh, a khuo sah leh hang teng kibawl angaita hi. En ikep lou leh koi meitei solkalte’n lah hing kepsah lou diing uh ahiman in.

Apoimaw kia khat ahileh vanglatongshaan (telecommunication) ahi. Vanglatongshaan a’ng hoi chiengin gam lienpi hinaleh khota khat ahing suoh thei hi. Tuona diinga poimaw: dah (postal system), siakhautongshaan (telegram), huitongthai (fax), ?????? (internet), ???? (eMail), vanglamelmu (television) leh a dang tampi um hi. Zodawn a um thei – dah, vanglamelmu leh vanglatongshaante hinanleh a um sunsunte zong apoimawna leh azahzieha khantouna umte zong a thei lou itam nalai uhi. Mite’n khovel munchin apat a ut hung teng ua ngaidan kikupkhawmna (group discussion forum) chite toh innsung khat a um banga tong akikup lai un Zogam ah hausa inn a vanglatongshaan umte zong manphatah in I zang theinaisih uhi. Tuoleh vanglatongshaan tunlouna hinanleh Zogam sungah DAH [postal system] a um suohsam hi. Tuote zong BPO chi in kikhensuh ditdet a, a huopkhalouna khuo umlou hi. Tuni’n I BPOte uh aum nai? Tuo sepna zieha hachin a law la gigete hei a um ata uai? Mipite khahlaw hunta hi. Mipite I mawl sengman un solkal nasemte phase sa ua, laithot khat hingtung nanleh atunna diing mun tun lou in lamkal ah mangthangsah zel uhi.

Tulai in solkal in Theina diinga phalna (right to information) chi luikhetha ta uhi. Silkhat ahina diing banga umlou isah leh eima’n zong govt a kansui thei ahita hi.

HUN NEI NEI CHIA ZOP TOU NALAI DING...........

ZOGAM BAWINIENG LA SAHTE LEH LA NGAITE

ZESU’N EI HIL EI

1. Zesu’n ei hil ei,
Mang nâ sêm eihaw tung
Gamcin a khantanhoi thugên dîng,
Minamcin nuazui in.

Sahkia: Hing sêm un,Pa leh Hlagâusiengthou min hing baptais un,
Thutan aw,nang bang hil hil na hi,
Tui leh hlagâu a na pientha sih leh,
Koima Pasien gam lutthei vawt sih va uh,
Johan bung thum tâng nga sungah gên.

2. Mangpa Mangpa ei ci tapoute khu,
Koima vângam ah lutthei vawt sih va uh,
Ka pa vân a mi deilam bawlte bou lutva,
Pientha dîng khu ama lungdei lam ahi.

3. Shi tapa nga bang hilhil na hi,
Tui leh hlagâu a na pientha sih leh,
Koima Pasien gam lutthei vawt sih va uh,
Johan bung thum tâng nga sunga gên.

4. Khatvei na pientha leh nivei shi ding hi,
Nivei na pien leh khatvei si ding,
Nivei si na kici tangtawn a gimthuohna,
Pa lungthahna gawtmun meilipi sung.

ZEISU IN LAMPI HI

1. Vântuing peina lampi Zeisu hi,
Mawneite suohtâtna zong ahi,
Asî toh keima hing sawpsieng zou,
Vântung peina lampi Mângpa Zeisu hi.

Sahkia: Keima lampi ka hi,
Thumân Thutah,nuntâtna zong ka hi,
Koima Pa kung tung lou dîng ci’n,
Zeisu gên hi,
Zeisu upna’n Pa mâi muzou hi.

2. Tam leitung ah,mawneite tâng dîng,
To Zeisu singkhuom tung ang shi,
A umte in gupna ngazou a,
A umloute kumtawn gawtmun tung dîng hi.

3. Ka’ng it sanggam tun kingaisun in,
Hepina hun a omlâi sung,
Zeisu hondampa in sâng ziau lacin,
Kumtawn nopsahna khopi sung na tung dîng hi.

AW, I GAMSUNG, EN VAWI! MI SÂNGZATAM

1. Aw,i gamsung,en vawi! misâng zatam,
Hlânmuol liepzou sieng dîng hita,
Lâinat pi lou,na unâute,
Hun khie ding nang ang sawl.

Satan kolbu a om i sanggamte,
Va sutpieh dîng nang leh kei ei sawl,
Zogam ni bang atân dîng’n,
Lungtup tui bang tung hên,

Sahkia: Nasep thei hun a omlâi in,
Na mânglukhu dîng kilaw mêng in,
(Dacieng leh hun na lapla ding).

2. Mâng gam dîng leh i Zogam adîng,
Mangthâi mi lâizomte khahlawna dîng,
Na nei na lamte sawlkhie in,
Mângpa’n ang lou kia dîng.

Pangkhawm veni, aw i Mang gam adîng,
Sisan in zong cîn le tuoi i hi,
Khaile!,tuoidawng lâiteng kipan ciet vâi,
Zogam pâllûn nadîng

-Aphuo leh Asa: Zogam Bawinieng

VÂN KHOPI KA TUN CIENG

-Lasa:Zogam Bawinieng

1. Tam simlei nuntâkna,
Athupi pên hi, I Mangpa nâ sêm dîng,
Pi leh pu nu leh pa u leh nau,
Thungên vai,aw akihon lâiteng lût vai,
Ahun hing pei leh,I Mângpa’n kot hing kha ding.

Sahkia: Vân khopi ka tun ciengin,
It leh ngaiteng toh,nga bang lam ton den dînga,
I Mângpa mâi ah nang zong nuom lou maw,Lawm?.

2. Satan kulpi sunga ka lut ding,kei nuom si’ng,
Dâna leh kâna,lungkhamna,tângtawn a gimthuohna,
Khum mun ah sulhei lou dîng,

3. Satan kulpi sunga ka lut dîng kei nuom si’ng,
Dâna leh kâna lungkhamna,tângtawn a gimthuohna,
Mângpa siemsa gamnuom ah alut dîng Nag leh kei Mângpa’n aw nêmtah ei hlân,
Lie leh tâng hânciem vâi, I Zogam etlawm ahi’n,
Amasa’n I Mangpa nâ sêm ciet vai.

SHINA, AW SHINA ,TAM SIMLEI AH

1. Shina aw shina,tam simlei ah shina,
Pêlthei lou shina nisim in,
Vân inn nuom ka tun cieng,
Lei gimna beita dînga,
Mângpa Mânggam nuom khu,
[Lemna’n vâihawmta dîng] 2 vei.

2. Kâna,aw kâna,tam simlei ah,
Pêlthei lou kâna,nisim in,
Vân inn nuom ka tun cieng,
Lei gimna beita dînga,
Mângpa Mânggam nuom khu,
[Lemna’n vâihawmta dîng] 2 vei.

3. Hinna,aw hinna,tam simlei ah hinna,
Zesu îtna zieh i ngazou,
Halleluiyah lasa dîng,
Halleluiyah kipâh om.
Mângpa Mânggam nuom khu,
[Hinna’n vâihawmta dîng]2vei

Halleluiyah lasa dîng,Halleluiyah kipah om
[Mângpa Mânggam hinna’n vâihawm ta dîng ]2vei

-Lasa -Zogam Bawinieng